ΟΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ

Μοίρασε το

Με τον Ήλιο Γιαννακάκη γνωριστήκαμε το 1981, με αφορμή μία εκδήλωση που είχε διοργανώσει στην Αθήνα το Σωματείο ΕΜΠΡΟΣ –το οποίο είχε ιδρύσει ο τότε υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος καθηγητής Γ. Δράκος. Με θέμα την φύση του κόκκινου ολοκληρωτισμού και τις πολιτικές της προεκτάσεις, ο Ήλιος Γιαννακάκης –καθηγητής, τότε, στο Πανεπιστήμιο της Λίλλης στην Γαλλία– περιέγραψε στην ουσία ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής του στους «παραδείσους» της Κεντρικής Ευρώπης, όπως για παράδειγμα η Τσεχοσλοβακία. Στην χώρα αυτή ο Ήλιος είχε πάει μετά τον Εμφύλιο ως κομμουνιστής, αλλά δραπέτευσε από τον «παράδεισό» της 19 χρόνια αργότερα ως εκ των πρωταγωνιστών της Άνοιξης της Πράγας.

Στην εξάωρη συζήτηση που είχαμε μετά την εκδήλωση, ο Ήλιος με έπεισε να γράψω ένα βιβλίο-ρεπορτάζ για τον κόκκινο ολοκληρωτισμό που, όπως έλεγε, ελάχιστα διέφερε από την φαιά εκδοχή του. Περιττόν να πω ότι από τότε αναπτύχθηκε μεταξύ μας μία γόνιμη από κάθε άποψη φιλία, πλούσια σε περιεχόμενο, η οποία είχε ένα ακόμη σταθερό στοιχείο: την αγάπη αμφοτέρων προς την ελευθερία.

Ο Ήλιος ήταν πραγματικός εραστής της. Τού άρεσε αφάνταστα να διηγείται ιστορίες ελευθερίας και ήταν ένας διανοούμενος περισσότερο του λόγου παρά της γραφής, η οποία ήταν γι αυτόν λιγότερο ελκυστική από μία συζήτηση με πολιτικούς, επιχειρηματίες, δασκάλους και άλλους ανθρώπους του πνεύματος.

Φίλος και με στοχαστές όπως Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ, ο Αντρέ Γκουζμάν, ο Πιερ Ριγκουλό, ο Μπόρις Σουβάριν, ο Μπράνκο Λάζετς, ο Μισέλ Χέλλερ, ο Αλαίν Μπενζανσόν, ο Ήλιος ήταν επίσης μέλος του Ινστιτούτου Κοινωνικής Ιστορίας και Ελευθερίας, το οποίο έχει αφήσει ιστορία για τις έρευνες-αναλύσεις του για τον ολοκληρωτισμό. Επίσης, χάρη στον Ήλιο είχα γίνει μέλος της Διεθνούς Ένωσης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, γεγονός που από το 1985 και μετά είχε καταστήσει απαγορευτική την επίσκεψή μου στις τότε κομμουνιστικές χώρες.

«Θεωρώ την ατομικότητα ύπατη αξία αλλά και ψυχολογική πολυπλοκότητα, γι αυτό πιστεύω ότι πρέπει να προστατεύεται από τα ολοκληρωτικά και αυταρχικά καθεστώτα», μού έλεγε συχνά ο Ήλιος. Και στην βάση αυτής της λογικής προλόγισε το 1984 το βιβλίο μου Νεκρή Κατάθεση, το οποίο είχε εκδοθεί από τον οίκο Imago του Παναγιώτη Δρακόπουλου, επίσης φίλου του Ήλιου. Το βιβλίο αυτό, μέσα από 14 συνεντεύξεις με αντιφρονούντες, είναι μία εις βάθος ανατομία του ολοκληρωτικού φαινομένου –γι αυτό, την εποχή εκείνη κυκλοφορούσε σχεδόν λαθραία σε μιαν Ελλάδα σχεδόν ολοκληρωτικά υποταγμένη στην κομμουνιστική ιδεολογία. Στον πρόλογό του, υπό τον τίτλο «Δεν θα μπορούμε να πούμε ότι δεν ξέραμε», ο Ήλιος έγραφε:

«Δεν υπάρχει τίποτε το πιο ενοχλητικό από ένα βιβλίο μαρτυριών… Διότι, οι μάρτυρες της ιστορίας ενοχλούν την λογική του Καλού και του Κακού. Ενσυνείδητα ή ασυνείδητα, προτιμάμε να μην υπάρχουν δύο είδη Μαρτύρων, που θα μπορούσαν να ενταχθούν άριστα μέσα στην λογική του Καλού και του Κακού.

Ο Καλός Μάρτυρας είναι αυτός που καθησυχάζει, που επιβεβαιώνει τις πεποιθήσεις μας, που συμπίπτει με τις ιδεολογικές μας παραστάσεις. Τον Καλό Μάρτυρα τον αγαπάμε, τον μνημονεύουμε, τον λατρεύουμε, τον ανεβάζουμε ψηλά στο βήμα και τον χειροκροτούμε μέχρι εξαντλήσεως. Με δάκρυα στα μάτια τον ακούμε να μιλάει… Ο Καλός Μάρτυρας αποτυπώνει τις πεποιθήσεις μας, τα πιστεύω μας. Όντας εγκατεστημένος μέσα στις βεβαιότητές μας, μάς δίνει την ευκαιρία να ξεφυλλίζουμε την Καλή μαρτυρία του σαν ένα θαυμάσιο λεύκωμα διδακτικών εικόνων… Οι Καλοί Μάρτυρες a priori είναι φερέγγυοι. Τους πιστεύουμε, τους ακούμε..

Αντίθετα, ο Κακός Μάρτυρας δεν είναι φερέγγυος. Τον θεωρούμε ύποπτο, ψεύτη, κακοπροαίρετο. Και, στην καλύτερη περίπτωση, αν διαθέτουμε κάποια ίχνη “ανοχής” λέμε ότι ο Κακός Μάρτυρας δεν είναι πάρα πολύ συνεπής. Και αν τύχει νάχει υποφέρει ο Κακός Μάρτυρας, τότε λέμε ότι υπερβάλλει. Μεταφέρει στην πραγματικότητα τις άθλιες εμπειρίες του και γίνεται “το δέντρο που κρύβει το δάσος”. Ο Κακός Μάρτυρας δεν είναι αντικειμενικός. Ακόμη χειρότερα, ενοχλεί τις ιδέες μας, ταλαντεύει τις βεβαιότητές μας. Πρέπει λοιπόν να τον παραμερίσουμε, να τον κάνουμε “μη-άτομο”. Ας χαθεί λοιπόν στους σκουπιδοτενεκέδες της ιστορίας.

Η “λογική” του Καλού και του Κακού Μάρτυρα χωρίζει τον πόνο στα δύο. Ο καλός πόνος είναι αυτός του Καλού Μάρτυρα, ενώ ο κακός πόνος, ο ψεύτικος, είναι ίδιον του Κακού Μάρτυρα. Έτσι, “λογικά” υπάρχουν Καλά στρατόπεδα συγκέντρωσης, με Καλούς Δημίους, και Κακά στρατόπεδα συγκέντρωσης με Κακούς Δημίους. Οι Καλοί Μάρτυρες είναι κλεισμένοι στα Κακά στρατόπεδα και οι Κακοί Μάρτυρες βγαίνουν από τα Καλά στρατόπεδα. Κατά συνέπεια, υπάρχουν καλά θύματα και κακά θύματα. Τα πρώτα τα υποστηρίζουμε, τα δεύτερα τα αφήνουμε να χαθούν, να πεθάνουν, να εξαφανιστούν.

Το Κακό και το Ψέμα δεν είναι πια απόλυτα. Τα κάνουμε σχετικά, κοινότοπα. Αλλάζουμε ακόμα και την φύση τους, προκειμένου αυτή να συμπέσει με την ιδεολογία μας.

Αν το Κακό και το Ψέμα εξυπηρετούν έναν Καλό Σκοπό, μεταμορφώνονται σε Καλό και σε Αλήθεια. Πρόκειται για την περίφημη αρχή που λέει ότι “για να κάνουμε μία ομελέττα πρέπει να σπάσουμε αυγά”. Όταν λοιπόν ο Σκοπός είναι η ομελέττα …γιατί να νοιαστούμε για τα αυγά… Τί γίνεται όμως όταν τα αυγά είναι άνθρωποι;… Μα τί λέτε, μάς απαντούν. Τί ζυγίζει ο άνθρωπος μπροστά στην ομελέττα;… Τί είναι όμως η ομελέττα;… Δεν καταλάβατε τίποτα από την έννοια της “Ιστορίας”, μάς απαντούν με περιφρόνηση.Ο Καλός Μάρτυρας, λοιπόν, βρίσκεται από την πλευρά της ομελέττας… Ο Κακός …είναι ένα ασήμαντο αυγό.

Η “λογική” του Καλού και του Κακού είναι δαιμονική. Στον βαθμό δε που την υιοθετούμε, ενισχύουμε τον μικρό ολοκληρωτικό άνθρωπο που κοιμάται μέσα μας, τον ερεθίζουμε, τον ετοιμάζουμε να ξυπνήσει όταν έλθει η στιγμή. Ο ολοκληρωτισμός είναι το άθροισμα των μικρών ολοκληρωτικών ανθρώπων που κοιμούνται μέσα μας και που κάποτε μπαίνουν σε κίνηση … άσχετα με το ποιο είναι το χρώμα του ολοκληρωτισμού. Ο ολοκληρωτισμός είναι ακριβώς αυτή η “λογική” της σχετικότητας του Κακού και του Ψέματος, που ξεπηδάει από την ιδεολογική διχοτόμηση μεταξύ του Καλού και του Κακού. Διχοτόμηση που με την σειρά της σχετικοποιεί το Καλό και το Κακό και τα παραδίνει στην Ιστορία.

Ένα ενοχλητικό βιβλίο

Οι μάρτυρες που μάζεψε ο Αθ. Παπανδρόπουλος σε τούτο το βιβλίο αρνούνται να ενταχθούν στην “λογική της σχετικότητας του Καλού και του Κακού”. Από την άποψη αυτή λοιπόν, το παρόν βιβλίο θα ενοχλήσει. Ο μεν, χωρίς να το διαβάσουν καν, θα το θεωρήσουν σαν αντικομμουνιστικό βιβλίο. Άρα, στα μάτια τους, a priori θα πρόκειται για ένα ύποπτο βιβλίο. Άλλοι, θα το θεωρήσουν “μονομερές” στο όνομα της αρχής του “δέντρου που κρύβει το δάσος”. Αντίθετα, μερικοί, μέσα στις γραμμές που ακολουθούν θα ενισχύσουν και θα επαληθεύσουν τις πεποιθήσεις τους και θα χειροκροτήσουν τις μαρτυρίες που ακολουθούν. Η “λογική” του Καλού και του Κακού έχει την τιμητική της.

Ωστόσο, επιδίωξη του ερευνητή δεν ήταν να επιτεθεί στους μεν και να ικανοποιήσει τους δε. Μάρτυρες σαν τους Μπουκόφσκι, Κουζνέτσωφ, Βοσλένκσυ και τους άλλους, δεν θέλουν να προπαγανδίσουν. Απλώς, μαζί με τον συγγραφέα, επιθυμούν να προσκομίσουν στοιχεία ώστε να συμπληρωθεί και να εξηγηθεί το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού.

Ο αιώνας μας είδε την γέννηση δύο φαινομένων ολοκληρωτισμού. Το πρώτο άρχισε με την Οκτωβριανή Επανάσταση και έφθασε στον παροξυσμό του με τον Στάλιν. Το δεύτερο είναι ο φασισμός και ο χιτλερισμός.

Αν ο χιτλερισμός είναι ακόμα αντικείμενο ποικίλων μελετών και διαφόρων κοινωνιολογικών, ιστορικών και οικονομικών αναλύσεων, αυτό οφείλεται στο ότι αυτός ο ολοκληρωτισμός αποτελεί ακόμη ένα φαινόμενο, οι μηχανισμοί του οποίου αλλά και η βαθειά πραγματικότητά του παραμένουν αρκετά ασαφείς. Όμως, ο ολοκληρωτισμός αυτός ήδη αποτελεί ιστορία. Ακόμα καλύτερα, προσέφερε στην ιστορία ένα τόσο μεγάλο υλικό αρχείου ώστε, σε συνδυασμό με τα στρατόπεδα εξόντωσης των ναζί, να έχουμε στην διάθεσή μας μία ορατή και χειροπιαστή πραγματικότητα. Από την μεριά τους δε, οι στατιστικές μάς αποκαλύπτουν τη ναζιστική φρίκη σε όλο της το μεγαλείο και, επειδή την είδαμε, δεν μπορούμε παρά να πιστέψουμε και τους μάρτυρες που μάς την περιγράφουν. Ας γυρίσουμε όμως λίγο πιο πίσω και ας αναρωτηθούμε μερικά πράγματα. Στην δεκαετία του 1930, όταν γινόταν λόγος για τα ναζιστικά στρατόπεδα, ποιος πίστευε τις σχετικές μαρτυρίες; Όταν μάς μιλούσαν αυτόπτες μάρτυρες για γενοκτονίες, τούς πιστεύαμε; Δεν λέγαμε ότι υπερβάλλουν, ότι δεν είναι φερέγγυοι γιατί υπέφεραν;… Δεν υποστηρίζαμε ότι το δέντρο κρύβει το δάσος;

Δεν χρειάστηκε η απελευθέρωση και το άνοιγμα των ναζιστικών στρατοπέδων για να μάθουμε την σκληρή αλήθεια; Δυστυχώς, η φρίκη δεν γίνεται αποδεκτή σαν αλήθεια παρά μόνον όταν παύει να είναι φρίκη.

Αυτά που οι μάρτυρες μάς λένε μέσα από τις σελίδες τούτου του βιβλίου δεν αποτελούν μιαν ανείπωτη αποκάλυψη. Θάλεγα ακόμα ότι δεν πρωτοτυπούν. Η τραγικότητα αυτών των μαρτυριών βρίσκεται αλλού και εντοπίζεται στην μη-μνήμη των ανθρώπων, στην “λογική του Κακού και του Ψέματος”. Και η λογική αυτή, για πολλές δεκαετίες, παρεμπόδισε την αλήθεια να γίνει γνωστή σχετικά με την φύση και τις διάφορες πτυχές του σοβιετικού τύπου ολοκληρωτικού συστήματος. Εν τούτοις, οι μαρτυρίες για το φαινόμενο αυτό και την στρατοπεδική κοινωνία που συνεπάγεται δεν είναι πρόσφατες. Άρχισαν να γίνονται γνωστές προς τα έξω αμέσως μετά την εγκατάσταση των μπολσεβίκων στην εξουσία και την εξόντωση στην Ρωσία των άλλων αριστερών δυνάμεων. Από το 1917 ήδη, άνθρωποι της αριστεράς, αναρχικοί και άλλοι σοσιαλιστές άρχισαν να περιγράφουν την σοβιετική πραγματικότητα. Με αποτέλεσμα να υπάρχουν στις βιβλιοθήκες αναλύσεις πλήρεις και μαρτυρίες αποκαλυπτικές γύρω από τον ολοκληρωτισμό που από τότε είχε αρχίσει να εγκαθίσταται στην σημερινή ΕΣΣΔ.

Όμως, οι μαρτυρίες αυτές ενοχλούσαν τις ιδεολογικές ενοράσεις και δεν προσαρμόζονταν με τις βεβαιότητες, με την Πίστη… Έπρεπε λοιπόν να τις πετάξουμε στα σκουπίδια. Οι μαρτυρίες, όμως, συνεχίζονταν από άλλους μάρτυρες και από νέους φυγάδες. Παρ’ όλα αυτά, τίποτε δεν γινόταν. Η “λογική του Καλού και του Κακού” τούς ταξινομούσε στα μη-πρόσωπα και ένα τείχος σιωπής περιέβαλε τα πάντα. Μετά, ήλθα κι άλλοι μάρτυρες …που έλεγαν τα ίδια πράγματα και που επεσήμαναν ακόμα πιο φρικτά γεγονότα. Η “λογική”, όμως, λειτουργούσε με αποτελεσματικότητα… Η σιωπή. Και κάτω από αυτό το πέπλο σιωπής εξαφανίστηκαν γενιές ολόκληρες ενοχλητικών μαρτύρων. Μία νεκρική σιωπή σκέπαζε τα πάντα.

Ποιον να πιστέψουμε; Τον μάρτυρα που περιγράφει την φρίκη του Γκουλάγκ, ή αυτόν που, μετά μία επίσημη πρόσκληση, στην επιστροφή του μάς διηγείται τα Θαύματα που συνάντησε! Πάντα μπροστά μας η ίδια ιστορία του Καλού και του Κακού Μάρτυρα. Στο μεταξύ, όμως, εκατομμύρια άνθρωποι εξαφανίζονταν. Ήταν “τα αυγά που χρησιμοποιούσαμε για την ομελέττα.

Ζήτω η Ομελέττα.

Ήλθε όμως μία μέρα που κάποιος Νικήτας Χρουτσώφ, στην διάρκεια του 20ου συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, διηγείται ότι τα στρατόπεδα υπήρχαν. Υπογραμμίζει ότι υπήρξαν εκατομμύρια νεκροί και ότι ολόκληροι λαοί εξοντώθηκαν… Η κατάπληξη είναι γενική… Ακόμα και σήμερα, για το σοκ του 20ου συνεδρίου γίνεται πολύς λόγος. Ξεχνιέται όμως ότι οι Κακοί Μάρτυρες δεν έλεγαν τίποτε παραπάνω… Ποιος τούς πίστευε, όμως;

Άλλοι, αργότερα, είπαν τα ίδια πράγματα, προσκόμισαν νέες μαρτυρίες. Πάντα, όμως, τούς περίμενε η ίδια καχυποψία και αντιμετωπίζονταν με τους ίδιους δισταγμούς του παρελθόντος μπροστά στην φρίκη. Διότι, αυτή η φρίκη, του Γκουλάγκ και της καθημερινής καταστολής, είναι ενοχλητική και θα εξακολουθήσει να ενοχλεί.

Δημοκρατία και ολοκληρωτική ιδεολογία

Λίγοι προσέχουν στις μέρες μας τις μαρτυρίες. Ιδιαίτερα σε χώρες όπου ορισμένα φαινόμενα και οι απατηλές πραγματικότητες που κρύβουν έχουν ξεσκεπαστεί, και τα βλέπουν όλοι, ο σοβιετικού τύπου ολοκληρωτισμός δεν μπαίνει σε αμφισβήτηση. Βέβαια, υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που πιστεύουν στην Γη της Επαγγελίας του υπαρκτού σοσιαλισμού. Στα κεφάλια αυτών των ανθρώπων η ολοκληρωτική ιδέα έχει ξυπνήσει και δεν περιμένει τίποτε άλλο παρά την εντολή να μπει σε δράση… Όμως, το ζωτικό στην περίπτωση αυτή δεν είναι να πεισθούν οι άνθρωποι αυτοί ότι ο σοβιετικού τύπου ολοκληρωτισμός υπάρχει. Για το μέλλον όλων μας, το σημαντικό έγκειται στην κατανόηση που μπορούμε να δείξουμε απέναντι στις ουσιαστικές πτυχές του σοβιετικού ολοκληρωτισμού. Διότι, αν δεν αναλύσουμε σε βάθος και κατά τρόπο μόνιμο αυτό το φαινόμενο του 20ου αιώνα, η ανθρωπότητα ολόκληρη μπορεί να υποκύψει μπροστά του.

Η δημοκρατία, στην σοβιετικού τύπου ολοκληρωτική ιδεολογία, δεν μπορεί να αντιπαραθέσει τα ίδια όπλα. Κάτι τέτοιο, εξάλλου, θα την παραμόρφωνε και θα την αποστερούσε από το περιεχόμενό της. Η δύναμη της δημοκρατίας πηγάζει από τον πλουραλισμό της πληροφόρησης και από την ικανότητά της να αναλύει ελεύθερα την ιστορία που γράφεται και αυτήν που έχει γραφτεί. Δύναμη της δημοκρατίας είναι η ελευθερία του ατόμου, υποκειμένου της Ιστορίας. Όλως παραδόξως δε, από αυτή την ελευθερία προκύπτει και η αδυναμία της, η ανοχή της. Συμβαίνει όμως η αδυναμία αυτή να είναι απειλητική για τον ολοκληρωτισμό, κατά τον βαθμό που επικαλείται την ελευθερία.

Κάτω από τις συνθήκες αυτές, λοιπόν, η έκδοση αυτού του βιβλίου αποτελεί πράξη ελευθερίας. Οι σοβιετικοί αντιφρονούντες που μίλησαν στον Αθ. Παπανδρόπουλο και οι δυτικοί ειδικοί που τού ανέλυσαν το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού, αν μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα, αυτό οφείλεται στο ότι ζουν σε δημοκρατικό καθεστώς. Ας τούς ακούσουμε έτσι όλους αυτούς. Τα όσα λένε και καταμαρτυρούν αφορούν τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν και στο μέλλον της ιστορίας μας. Μετά την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, δεν θα μπορούμε πια να πούμε: “δεν ξέραμε…”».

Επτά χρόνια αργότερα, το όλο οικοδόμημα κατέρρεε με πάταγο. Ο Ήλιος Γιαννακάκης έζησε αυτή την στιγμή της κατάρρευσης συμμετέχοντας στην συγγραφή της «Μαύρης Βίβλου». Παρόλα αυτά, υπάρχουν κάποιοι που ακόμα «δεν ξέρουν» και πολλοί άλλοι που δεν θέλουν να μάθουν –φευ, για την μνήμη ενός φίλου, εραστή της ελευθερίας.

ΚΑΤΕΒΑΣΤΕ ΤΟ APP

Download on the App Store

Μοίρασε το

του αρθρογράφου

ideas change society

ΠΡΟΣΦΑΤΑ

Αφήστε μια απάντηση

Σχόλια

Μπες στη συζήτηση

Κάνε εγγραφή για να αφήσεις τα σχόλιά σου

Κάνε εγγραφή για να αφήσεις τα σχόλιά σου