Ο φιλελευθερισμός ουδέποτε ήταν δημοφιλής στην ελληνική κοινωνία. Ειδικά, στη δεκαετία του 70 έγινε η πνευματική «εισβολή» του Μαρξισμού στην Ελλάδα! Που άρχισε επί χούντας μάλιστα! Μετά από τα πρώτα χρόνια απόλυτου πνευματικού κενού, όσα Μαρξιστικά βιβλία είχαν κατασχεθεί στα βιβλιοπωλεία και στους εκδοτικούς οίκους τον Απρίλιο του 67, βρέθηκαν ξαφνικά στα ράφια των βιβλιοπωλείων της Αθήνας…
Κι οι νεαροί της εποχής τα αγόραζαν και τα διάβαζαν με «βουλιμία»… Και τα αποδέχονταν με τη λαχτάρα προς το «απαγορευμένο». (Κι ήταν πολλά τα «απαγορευμένα» εκείνη την εποχή…) Κι επειδή η αγορά κάτι τέτοια τα «τσιμπάει» στο άψε-σβήσε, βρέθηκαν αμέσως στα ράφια και νέοι τίτλοι αριστερών βιβλίων, που δεν υπήρχαν πριν το 1967 στα ελληνικά. Και τα βιβλιοπωλεία είχαν μεγάλες «πιέννες» τότε.
Έτσι λοιπόν, μετά από το κενό των πρώτων ετών της χούντας, ακολούθησε αληθινή «Έκρηξη» αριστερών ιδεών… Μάρξ, Έγκελς Λένιν, Τρότσκυ, Ροζα Λούξεμπουργκ, Ε. Μαντέλ, μέχρι και τα… στρατιωτικά κείμενα του Μάο Τσε Τούγκ! Η εκδοτική ποιότητα ήταν μάλλον κακή. Οι μεταφράσεις ακόμα χειρότερες.
Χαρακτηριστικά ήταν η περίπτωση του εμβληματικού έργου «το Κεφάλαιο» του Κάρολου Μάρξ. Που είναι, αν θέλετε η επιτομή της θεωρίας του. Κυκλοφόρησε τότε μετάφραση κάποιου Γ. Σκουριώτη, σε μιαν ακαταλαβίστικη και ακατανόητη «μαλιαρή» γλώσσα – πρωτοφανή γιατί δεν είχε υπάρξει στο παρελθόν, ούτε επί εποχής Ελισαίου Γιαννίδη, και ανεπανάληπτη γιατί δεν βρήκε μιμητές αργότερα – ευτυχώς! Όπου ο όρος «κυκλοφορία του κεφαλαίου» (νομίζω στον β’ τόμο) μεταφράστηκε ως… «γυροβολιά του κεφάλαιου»!
Ο ΑΛΑΜΠΟΥΡΝΕΖΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
Κι όμως υπήρξαν τότε κάποιοι… «ατρόμητοι» νεαροί που επιχείρησαν να καταλάβουν τον θεωρητικό πυρήνα του Μαρξισμού, μέσα από ένα έργο έτσι κι αλλιώς σύνθετο και στριφνό, ημιτελές αυτό καθ’ αυτό (μόνο μέρος του πρώτου τόμου πρόλαβε να ολοκληρώσει ο ίδιος ο Μάρξ) από μια μετάφραση… άλαμπουρνέζικη!
Κι ύστερα, οι πιο επίμονοι (και ελάχιστοι πια) αναγκάστηκαν να το ξαναδιαβάσουν στα αγγλικά ή στα γαλλικά, μαζί με τις κλασικότερες ερμηνευτικές αναλύσεις του από σύγχρονους (της εποχής) ευρωπαίους μαρξιστές (όπως το Lire le Capital των Λ. Αλτουσσέρ, Ε. Μπαλιμπάρ, Ρ. Εσταπμλέ, Ζ. Ρανσιέ και Π. Μερσερύ – τι πήγα και θυμήθηκα ο μπαγάσας;) Ήταν ακόμα η δεκαετία των ’70, όταν το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα έπαιρνε 23% στις εκλογές (τώρα παίρνει λιγότερο από 1%) και το Ιταλικό ΚΚ έπαιρνε πάνω από 33% (τώρα… δεν υπάρχει!).
Με τη Μεταπολίτευση έγινε αληθινή «μεγάλη έκρηξη» ιδεών και εκδόσεων. Βig Bang κυριολεκτικά! Και οι νέοι της εποχής ροφούσαν κάθε αριστερό κείμενο, όπου το έβρισκαν.
Η έστω επιδερμική γνώση της αριστερής μαρξίζουσας βιβλιογραφίας υπήρξε τότε ένα «ψυχολογικό κίνητρο» για συμμετοχή στο «αριστερό πάνθεον» – ένα υποκατάστατο «αντιστασιακού φωτοστέφανου» (πολύ μετά την «αντίσταση»)
Τότε έγινε ευρύτερο γνωστό στην Ελλάδα το έργο των μεταγενέστερων μαρξιστών ή «μαρξιζόντων», όπως του Γκράμσι, του Τολιάτι, του Λούκατς, του Καλέτσκι, της Τζόαν Ρομπινσον, του Μαρκούζε, του Αντόρνο, του Μπετελέμ, του Γκαρωντύ (αυτός το γύρισε στο… Ισλαμ αργότερα), των Μπαράν και Σουήζυ, του Καρίγιο, του Εμμάνουελ, του Καστοριάδη βεβαίως, του Φουκώ κλπ.
Ο ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ ΠΟΥ ΝΙΚΗΣΕ ΤΟ ΚΚΕ
Εκείνη την εποχή, όμως, (δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70) δέσποζε με το έργο του (μεταφρασμένο από τα Γαλλικά) ο πολύ γνωστός τότε στην Ευρώπη (και από τους μεγαλύτερους – και τελευταίους – μεγάλους μαρξιστές φιλοσόφους διεθνώς) Νίκος Πουλαντζάς. Αλλά και με τις διαλέξεις του (στην Πάντοιο και όχι μόνο) και με την πληθωρική προσωπικότητά του… Στέρεα Μαρξιστής ο ίδιος, αλλά και εξαιρετικά τολμηρός επικριτής – απερίφραστος κυριολεκτικά – για τις κοινωνίες του «σοβιετικού μαρξισμού»! Έλεγε πράγματα τότε, που πολλοί νεοδημοκράτες σήμερα δεν τολμάνεούτε να τα διανοηθούν. Κι όποιος τα επαναλαμβάνει κλείνουν τα αυτάκια τους γιατί τρομάζουν και να τα ακούν ακόμα…
Αν ζούσε ο Πουλαντζάς, μερικοί «αστοί» (και καλά) θα τον έλεγαν «ακραίο» (για τον κριτική του στον υπαρκτό σοσιαλισμό)! Το ΚΚΕ τον έλεγε «αντικομμουνιστή» από τότε, αλλά ούτε που τον ένοιαζε τον ίδιο, ούτε μείωνε στο παραμικρό την απήχηση των ιδεών του στο νεολαϊστικο κοινό της εποχής.
Πλην ο Πουλαντζάς δεν ζει πια. Αυτοκτόνησε το 1980! Όμως, πριν αυτοκτονήσει «νίκησε» κατά κράτος το ΚΚΕ!
Ήταν ο πρώτος – και μόνος μέχρι στιγμής – που νίκησε ιδεολογικά το ΚΚΕ(δηλαδή τις απαξιωτικές επιθέσεις του) σε κατά μέτωπο «σύγκρουση»!
ΟΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΙ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ
Εκεί στη δεκαετία του ’70, λοιπόν, δημιουργήθηκε ένα ευρύτατο κοινό στην Ελλάδα – νεολαίων τότε, απλώς νέων αργότερα, μεσηλίκων πιο μετά και «ώριμων» σήμερα – που διάβασε μαρξισμό σε όλες τις εκδοχές και παραλλαγές του, στα ελληνικά και αλλόγλωσσα, και το οποίο στη συνέχεια απορροφούσε κάθε καινούργια έκδοση, πιο σύγχρονων συγγραφέων.
- Τότε και στις επόμενες δεκαετίες, όταν μίλαγαν για «πολιτικό βιβλίο», εννοούσαν Αριστερό πολιτικό βιβλίο!
- Κι όταν μίλαγαν για «φιλοσοφικό βιβλίο» μίλαγαν για βιβλίο αριστερής φιλοσοφικής προσέγγισης…
- Κι όταν μίλαγαν για «ιστορικό βιβλίο», εννοούσαν κάποιο «αριστερό αφήγημα» στιγμών ή περιόδων της Ελληνικής Ιστορίας. Τον Κορδάτο τον διάβασαν πολλοί τότε. Μέχρι και τα εμπνευσμένα …φληναφήματα του Σκαρίμπα. Αλλά το έργο των Παπαρηγόπουλου-Καρολίδη, ελάχιστοι… Τα ίδια και στη Λογοτεχνία, Ελληνική και ξένη (μεταφρασμένη)… Στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 (ακόμα και μετά την παταγώδη κατάρρευση των «σοσιαλιστικών καθεστώτων»), τα αριστερά ιδεολογήματα – ατόφια, ή μέσα από λογοτεχνικά «φίλτρα» – πότισαν βαθιά την ελληνική κοινωνία, και κυριάρχησαν απολύτως στην πνευματική ελίτ της χώρας και σε όλα τα «διανοούμενα στρώματα».
- Οι αριστεροί opinion leaders («γνωμηγέτες») της κοινωνίας μας ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι, αν και κατά κανόνα ημιμαθείς (Προσχωρούσαν στην Αριστερά για λόγους κοινωνικής ανόδου, όχι για να μάθουν και να εμβαθύνουν)
- Και οι δεξιοί, συνήθως σιωπηλοί (στους γύρω τους) ή ενοχικοί (απέναντι στους αριστερούς), αποδέχονταν μέγα μέρος των αριστερών ιδεοληψιών, «κρατώντας αντίσταση» σε ένα-δύο βασικά σημεία, διαφορετικά κατά περίπτωση… Σκόρπιοι «ιθαγενείς», πολεμούσαν με δόρατα τα «τάνκς» της ιδεολογικής επιβολής του Μαρξισμού…
Η δεξιά ούτε που πήρε χαμπάρι τίποτε, όλα αυτά τα χρόνια. Και το χειρότερο. Δεν αντέδρασε!
ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ ΤΑ ΦΩΤΙΣΜΕΝΑ ΜΥΑΛΑ ΤΗΣ ΔΕΞΙΑΣ
Υπήρξαν πολλά φωτισμένα πνεύματα στις γραμμές της, που στηλίτευσαν το φαινόμενο και «απάντησαν» με συγγραφικό έργο, με διαλέξεις και με (σπάνιες μάλλον) εμφανίσεις σε τηλεοπτικά προγράμματα. Ήταν όμως πολύ μόνοι τους. Ήταν οι «εξαιρέσεις» που επιβεβαίωναν τον κανόνα.
Και οι περισσότεροι έζησαν στο περιθώριο, κι ας μη τους άξιζε, πέθαναν εντελώς ξεχασμένοι κι άγνωστοι στο «ευρύ κοινό» ή ζουν ακόμα βαθιά πικραμένοι. Πικραμένοι, όχι από τους αντιπάλους τους και τις επιθέσεις που δέχθηκαν. Αλλά από τους ομοϊδεάτες τους που τους άφησαν τόσο μόνους. Τα μεγάλα σύγχρονα πνευματικά αναστήματα της Ελλάδας παραμένουν άγνωστα στο ευρύ κοινό. Επειδή ακριβώς ΔΕΝ είναι αριστεροί…
Ενώ οι πιο γνωστές «φίρμες διανοουμένων» (όλοι τους με μακρόχρονη θητεία στην Αριστερά) είναι μάλλον «μικρά αναστήματα»… (Που τώρα τελευταία κυκλοφορούν και καταγγέλλουν το ΣΥΡΙΖΑ γιατί τους «ξεγέλασε», λέει. Πάλι καλά, τουλάχιστον έχουν δύο δράμια φιλότιμο. Ακόμα…)
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΣΤΙΚΟ, ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΟ, ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟ
Το πικρό συμπέρασμα όμως, είναι ότι η αντίπαλη προς της Αριστερά παράταξη (δεν ξέρω πώς να την πω πια – «Φιλελεύθερη»; «Συντηρητική»; «Αστική»;) υπήρξε κατά κανόνα «πνευματικά νεκρή». Flatliners κυριολεκτικά. (Εγκεφαλογράφημα οριζόντιας γραμμής!)
- Κι έτσι φθάνουν σήμερα να μιλάνε για Διαφωτισμό, αλλά χωρίς να ξέρουν το έργο των μεγάλων Ευρωπαίων διαφωτιστών.
- Να μιλάνε για Φιλελευθερισμό, αλλά να μη γνωρίζουν ούτε από το εξώφυλλο το έργο των μεγάλων Φιλελεύθερων συγγραφέων – παλαιότερων (όπως του J. Lock, του Τ. Hobbes, του Α. Smith, του D. Ricardo, του J, St Mills, του Alexis de Tocqueville), αλλά και πιο σύγχρονων (όπως του Friedrich Ηayek, του Milton Friedman, της Ayn Rand).
- Να μιλάνε για «Ελληνική Πολιτιστική Παράδοση», αλλά να μην έχουν ακουστά για τα έργα, όχι μόνο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, όχι μόνο για τους νέο-Πλατωνικούς Πατέρες της Εκκλησίας (που μπήκαν στην Παγκόσμια πνευματική παράδοση του δυτικού Κόσμου), να μη γνωρίζουν ούτε αρχαία Ελληνική Ιστορία, ούτε να έχουν ακουστά τους κλασικούς συγγραφείς της Ρώμης (οπότε τι διάολο «Ευρωπαίοι» είναι χωρίς κανένα «υπόβαθρο» της πνευματικής Ευρώπης), ούτε τις μεγάλες πνευματικές συγκρούσεις του Βυζαντίου (της ακμής, αλλά και της παρακμής του), ούτε το νεοελληνικό διαφωτισμό, ούτε τον νεοελληνικό ρομαντισμό, ούτε τη γενιά του ’30…
Τίποτε!
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΟΔΑΠΗ ΗΡΘΕ ΤΟ ΦΩΣ
Και να μην υπάρχουν σήμερα ζωντανά κύτταρα να φέρνουν το σύγχρονο Έλληνα – ιδιαίτερα το νέο – σε επαφή με όλο αυτό τον μοναδικό «πλούτο». Ούτε «στέκια», ούτε τακτικές εκδόσεις, ούτε σύγχρονη βιβλιογραφία, πέρα από ελάχιστες «ηρωικές προσπάθειες». Μεμονωμένες πάντως…
Κανείς να τα επιδοτήσει (κι ας επιδοτούνται τόσες και τόσες αρλούμπες).Κανείς να τα χρηματοδοτήσει. Κανείς να ενδιαφερθεί στα σοβαρά για τα «φώτα του πολιτισμού». Που λάμπουν παντού στον κόσμο, αλλά παραμένουν σβηστά στην «πατρίδα τους»…
Όμως «εκεί στην ξένη»… (που τραγούδησε κάποτε ο Σαββόπουλος) Εκεί εις την ξένη, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Πολύ-πολύ διαφορετικά.
Πρώτο περιστατικό: Κάποτε διδάχθηκα σε Πανεπιστήμιο της Αμερικής, το «Όργανο» του Αριστοτέλη. Στα Αγγλικά. Γιατί τότε μετάφραση στα νέα Ελληνικά ΔΕΝ υπήρχε! (Κι εγώ, ως τότε, δεν ήξερα το «Όργανο» ούτε καν ως τίτλο! Κι ας ήμουν πλήρως ενημερωμένος, για ό,τι υπήρχε στην σύγχρονη διεθνή αριστερή βιβλιογραφία)…
Θυμάμαι τη φοβερή συγκίνηση των δύο καθηγητών (αριστερής προέλευσης μαθηματικοί και οι δύο), όταν μας δίδασκαν το «Όργανο». Και δεν τελείωνε η παράδοσή τους…
Ξόδεψαν διπλάσιο χρόνο απ’ ό,τι προέβλεπε το πρόγραμμά τους. Και πάλι είχαν τύψεις που «μόλις την κορφή του παγόβουνου άγγιξαν»… Σήμερα ρωτήστε όποιον Έλληνα διανοούμενο θέλετε να σας μιλήσει για το «Όργανο». Δεν ξέρουν, οι περισσότεροι, ούτε ποιος το έγραψε…
Δεύτερο περιστατικό: Κάποτε μια μικρή ομάδα Ελλήνων παρακολουθούσαμε, πάλι στις ΗΠΑ, ένα σεμινάριο για τα σύγχρονα μαθηματικά. Ο εισηγητής άρχισε την παράδοση λέγοντας πως οι δύο σημαντικότεροι, κατά τα γνώμη του, μαθηματικοί του 20ου αιώνα, υπήρξαν ο Γερμανός Κurt Godel και ο Βρετανός Alan Turing. Και συνέχισε: «Ο ένας ήταν ορκισμένος Πλατωνικός, ο άλλο φανατικός Αριστοτελικός, ο «διάλογος» ανάμεσά τους υπήρξε σύγχρονη «ενδο-ελληνική» φιλοσοφική κόντρα Προφανώς οι Έλληνες ανάμεσά μας – και μας κοίταξε γελώντας – αυτά τα καταλαβαίνουν. Εσείς οι υπόλοιποι πρέπει να διαβάσετε πολύ».
Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΌΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Η αλήθεια είναι – εντελώς μεταξύ μας – πως κι εγώ και οι υπόλοιποι Έλληνες στο αμφιθέατρο, δεν είχαμε ιδέα για την «παραπομπές» τους στα αρχαία κείμενα. Ήμασταν το ίδιο άσχετοι τότε, όπως οι επιμελέστατοι συνάδελφοί μας από την Τaiwan και την Ιαπωνία. Αλλά τα μάθαμε. Και ξεστραβωθήκαμε…
Κι είμαστε πολλοί όσοι ξεστραβωθήκαμε «εκεί εις την ξένην»… Κι υπάρχουν ακόμα περισσότεροι, σαν κι εμάς πολύ νεώτεροι όμως, που έφυγαν τα κατωπινά χρόνια, ξεστραβώθηκαν έξω, κι έρχονται από πίσω… Κι όταν θα αρχίσουμε να μιλάμε γι’ αυτά, τότε θα γίνει μια αληθινή έκρηξη! Πνευματική έκρηξη (αυτογνωσίας). Και κοινωνική (αυτοπεποίθησης). Και πολιτική (αληθινά φιλελεύθερης δημοκρατίας)
Η δική μου γενιά μεγάλωσε μέσα σε ένα ιδεολογικό αδιαχώρητοαριστερών ιδεών στη δεκαετία του 70. Όπου κάθε… ανθυποτριτεύουσα «φράξια», «περέκκλιση» ή «σχολή» του μαρξισμού είχε πολυπληθείς αναγνώστες και οπαδούς. Η τωρινή γενιά μεγαλώνει στο ακριβώς αντίθετο: Σε ένα κενό ιδεών. Πλήρες και απόλυτο πνευματικό κενό:
Η Αριστερά που μακροχρόνια «ηγεμόνευε» ιδεολογικά, πάει καιρός που δεν παράγει πια οποιοδήποτε πνευματικό έργο (πέρα από τα tweets του Πολάκη και του Καρανίκα, βεβαίως…) Και η Φιλελεύθερη παράταξη που δικαιώνεται παντού στον κόσμο πια, πάει (ακόμα περισσότερο) καιρός που δεν παράγει πνευματικό έργο στην Ελλάδα. Και δεν «σκέπτεται»…
Όμως, μετά από το απόλυτο κενό, τι έρχεται, συνήθως; Το Big Bang! Ακριβώς… Η μεγάλη έκρηξη! Μόνο που θα είναι έκρηξη φιλελεύθερων ιδεών αυτή τη φορά. Αληθινά φιλελεύθερων όμως. Που σημαίνει και με τα διαχρονικά αξιακά πρότυπα και με τα πατριωτικά ανακλαστικά. Χωρίς τα οποία δεν στέκονται οι κοινωνίες. Ούτε οι δημοκρατίες.
Γιατί άλλο δεν υπάρχει… Και γιατί απ’ αλλού δεν έχει ο κόσμος να πιαστεί…
Διαβάστε το προηγούμενο άρθρο του Θανάση Κ. στο new deal