Η κρίση του ευρώ που συνεχώς βαθαίνει αντί να αμβλύνεται έχει πλήξει σε όλη την Γηραιά Ήπειρό την ισορροπία των κοινωνικών δομών, ειδικότερα μέσα από την εξαθλίωση της μεσαίας τάξης.
Η τάση αυτή δεν αποτελεί εν δυνάμει κίνδυνο μόνο για την κοινωνική συνοχή αλλά κυρίως για την ίδια την υπόσταση της λεγόμενης Δημοκρατίας δυτικού τύπου.
Ο λόγος είναι ότι θίγεται μια τάξη, που αποτελούσε πάντοτε ένα «μαξιλάρι» το οποίο απορροφούσε τους κραδασμούς του ανταγωνισμού και της σύγκρουσης των κοινωνικών ελίτ με τους κοινωνικά αδύναμους προσφέροντας στους τελευταίους τη δυνατότητα να ξεπεράσουν την εξαθλίωσή τους.
Στις περισσότερες καπιταλιστικές οικονομίες, η ετικέτα της μεσαίας τάξης εδράζεται σε έναν οικονομικό ορισμό ο οποίος βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον τρόπο ζωής που μπορεί να αντέξει κάποιος οικονομικά.
Ένα όμορφο σπίτι στα προάστια, δύο αυτοκίνητα, καλά σχολεία για τα παιδιά και μερικές εβδομάδες διακοπές κάπου μακριά και ηλιόλουστα, είναι οι παραδοσιακές απολαύσεις όταν πληρεί κανείς τα κριτήρια ένταξης στο στάτους της μεσαίας τάξης. Στην «νεόπλουτη» εποχής πήγαινε ακόμα καλύτερα ένα εξοχικό με πισίνα και ένα σκάφος για να ατενίσει κανείς από κοντά το ταλαιπωρημένο Αιγαίο.
Ειδικότερα όσον αφορά την χώρα μας σημειώνει ο Τάκης Θεοδωρόπουλος , η πανίδα της μεσαίας τάξης διέθετε κάποτε πλούσια βιοποικιλότητα, περιέχοντας στους κόλπους της «τα πιο ετερόκλητα είδη, από τον εμποράκο της γειτονιάς και τον ιδιοκτήτη άδειας ταξί, τον καλλιεργητή με τα καλοκαιρινά ενοικιαζόμενα, τον καθηγητή μέσης ή και ανωτάτης παιδείας, έως τον επιχειρηματία που είχε πιάσει την καλή, τον δημόσιο υπάλληλο, τον αρμόδιο για τα τρισάγια ιερέα και, …. το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της ωραίας χώρας» .
Με την εμβάθυνση της κρίσης ωστόσο η βιοποικιλότητα της μεσάιας τάξης όχι μόνο τέθηκε σε κίνδυνο αλλά δίνει σιγά σιγά την θέση της σε μια νέα δημογραφική κατηγορία αποτελούμενη από ανθρώπους που κάποτε συγκαταλέγονταν στη μεσαία τάξη και τώρα έχουν περιθωριοποιηθεί . Όπως εύστοχα επισημαίνουν οι New York Times «πρόκειται για νεόπτωχους, που αναρριχήθηκαν στη μεσαία τάξη την εποχή των παχιών αγελάδων, αλλά στη συνέχεια κατακρημνίσθηκαν και πάλι οικονομικά. Γι’ αυτήν τη νέα τάξη, το χάσμα μεταξύ του βιοτικού επιπέδου που είχαν και αυτού που θα έχουν μετά την κρίση θα είναι τεράστιο και απογοητευτικό» .
Η πτώση της μεσαίων στρωμάτων τροφοδοτεί μια νέα τάξη που ονομάζεται από τον κοινωνιολόγο Guy Standing «πρεκαριάτο» . Στο πρεκαριάτο εντάσσονται όσοι και όσες ζουν και εργάζονται σε συνθήκες επισφάλειας, συχνά σε διαδοχικές βραχείας διάρκειας θέσεις εργασίας χωρίς να διαμορφώνουν σταθερή επαγγελματική ταυτότητα και συνείδηση, χωρίς καμία κοινωνική ασφάλιση και προστασία. Ο Standing όπως και άλλοι υποστηρίζουν ότι αυτά τα κοινωνικά στρώματα επιδρούν αποσταθεροποιητικά στην κοινωνία. Οι άνθρωποι που ζήσανε με την οικονομική κρίση το ασανσέρ ραγδαίας κοινωνικής καθόδου λογικά είναι οι πιο απογοητευμένοι και επομένως πολύ ευάλωτοι στο κάλεσμα των σειρήνων των ακραίων πολιτικών κομμάτων.
Το πλήγμα για την κοινωνική δομή αλλά και για το συνολικό πολιτικοοικονομικό πλέγμα ειδικότερα στην χώρα μας είναι τεράστιο επειδή ακριβώς «η χώρα δεν διέθετε αριστοκρατία, πλην ορισμένων νεόπτωχων με βυζαντινά επίθετα, επειδή η αστική παράδοση ήταν αναιμική, χάρη στις αγροτικές καταβολές του πληθυσμού, το δε προλεταριάτο αντίστοιχο της ελάχιστης βιομηχανίας της, η μεσαία τάξη είχε κάθε λόγο να αισθάνεται, και να είναι, παντοδύναμη» . Μαζί με τους μέσους Έλληνες -εάν και σε μικρότερο βαθμό – βρίσκονται πλέον όλο και περισσότεροι Ευρωπαίοι σε πορεία κοινωνικής κατολίσθησης μετά από χρόνια υπερβολικής κατανάλωσης. Η σύγχρονη κοινωνιολογία αναφέρεται στην εξέλιξη αυτή μεταξύ άλλων με τον όρο «missing class» , χαμένη τάξη, η οποία αριθμεί δεκάδες εκατομμύρια στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη. Πριν από χρόνια, οι άνθρωποι αυτοί είχαν τη δυνατότητα της κοινωνικής ανόδου. Ομως το έδαφος πάνω στο οποίο πατούσαν ήταν ούτως ή άλλως ασταθές: αρκούσε μια απόλυση, μια ασθένεια, ένα διαζύγιο, για να βρεθούν κάτω από το όριο της φτώχειας.
Το μεγαλύτερο μέρος του μκρομεσαίου πληθυσμού έχει κατολισθήσει εισοδηματικά και μόνο ένα μικρό κομμάτι είχε εισοδηματική άνοδο. Ανάλογη είναι η τάση στις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ.
Υπάρχει μια πτώση της μεσαίας τάξης κατά λίγες εκατοστιαίες μονάδες: Αυτό εκ πρώτης όψεως μπορεί να μην προκαλεί αίσθηση δραματικότητας . Το πρόβλημα ωστόσο είναι ότι παράλληλα εντείνεται η εξέλιξη της ελαστικοποίησης της εργασίας και των ευέλικτων αγορών εργασίας ενώ το κράτος πρόνοιας αναδιαρθρώνεται. Όλα αυτά μαζί μειώνουν σημαντικά το πεδίο ανέσεων της μεσαίας τάξης.
Αυτό σημαίνει ότι οι ανώτερες εισοδηματικές τάξεις έχουν ωφεληθεί σημαντικά από την κρίση, ενώ οι μεσαίες τάξεις έμειναν στάσιμες ή κατολίσθησαν .
Κάποτε ο νομπελίστας οικονομολόγος Simon Kuznets, αποτύπωσε την περίφημη καμπύλη Kuznets η οποία έδειχνε ότι η κραυγαλέα κοινωνική ανισότητα, σε εισόδημα και πλούτο μειώθηκε σημαντικά κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο στις ανεπτυγμένες δυτικές χώρες. Για την μείωση της ανισότητας ευθυνόταν αφενός η πρωτοφανή έκρηξη της ευημερίας η οποία χαρακτηρίζεται με τον όρο «οικονομικό θαύμα» και αφετέρου , επιτυχή παρεμβατικότητα του κράτους πρόνοιας. Με βάση τα αισιόδοξα αποτελέσματα της έρευνας του ο Kuznets τόλμησε την πρόγνωση ότι η εξομάλυσνη της ανισότητας θα μπορούσε να συνεχιστεί και στο μέλλον. .
Γνωρίζουμε από τη συγκριτική πολιτική ανάλυση ότι οι δημοκρατίες είναι πάντα ιδιαίτερα σταθερές όταν υπάρχει μια μεγάλη μεσαία τάξη διότι απορροφά τους κραδασμούς που γεννά η ανισότητα και η ανισομερής κατανομή των αγαθών, στηρίζοντας τη δημοκρατία. Η ύπαρξη μιας πολυπληθούς μεσαίας τάξης είναι επίσης θετική για την εγχώρια κατανάλωση και την ζήτηση για εκπαίδευση και κατάρτιση.
Η αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα εντούτοις , μπορεί να μετεξελιχθεί σε ένα μεγάλο οικονομικό πρόβλημα. Εν προκειμένω αναπαράγεται ένα φαινόμενο μιμητισμού της μεσαίας τάξης για να καλύψει φαινομενικά την εισοδηματική οπισθοδρόμηση μέσα από την υπερκατανάλωση πέραν των πραγματικών δυνατοτήτων με αποτέλεσμα την υπερχρέωση.
Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε ειδικότερα στις ΗΠΑ το 2008 και προκάλεσε μεταξύ άλλων την οικονομική κρίση. Επιπλέον με την αυξανόμενη ανισότητα, εμφανίζονται δυναστικές δομές, επειδή η κοινωνική διαπερατότητα και κινητικότητα μειώνεται.
Δημιουργείται ένα είδος (νέο) φεουδαρχικής κοινωνίας, στην οποία οι κοινωνικές θέσεις. κληρονομούνται. Αυτό σημαίνει ότι το κίνητρο εκείνων που βρίσκονται στα κατώτερα επίπεδα της κοινωνικής πυραμίδας , εξαφανίζεται, επειδή δεν βλέπουν καμία απολύτως δυνατότητα να ανελιχθούν . Επομένως δεν καταβάλουν πλέον καμία προσπάθεια. Η κοινωνία χάνει μέσα από αυτή την κοινωνική διαδικασία αδρανοποίησης , πολλούς ταλαντούχους, δημιουργικούς, ενεργητικός ανθρώπους..
Είναι προφανές ότι η επίδραση της κρίσης δεν επέφερε ακόμα στην Βόρεια Ευρώπη τα δραματικά κοινωνικά αποτελέσματα που παρατηρούνται στον Νότο και ειδικά την Ελλάδα. Στην Βόρεια Ευρώπη επικρατεί περισσότερο ο μακροπρόθεσμος φόβος της απώλειας, και λιγότερο η άμεση απώλεια που παρατηρούμε στην Ιταλία, την Ισπανία ή την Ελλάδα. Αν ρωτήσουμε λοιπόν κάποιον τυχαίο Βορειοευρωπαίο που ανήκει στην μεσαία τάξη, τι τον απασχολεί πιο πολύ, θα δούμε ότι δεν τον προβληματίζει αν μπορεί να πληρώσει το νοίκι του την επόμενη εβδομάδα, αλλά τι θα συμβεί με τα παιδιά του, αν θα πάρει μια επαρκή σύνταξη για την εξασφάλιση ενός αξιοπρεπούς βιοτικού επιπέδου στα γηρατειά.
Παρατηρούμε λοιπόν ότι ακόμα και στην Βόρεια Ευρώπη χάνεται απολύτως η πίστη στο μέλλον. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είχαμε στην Γηραιά Ήπειρο μια πολύ μακρά περίοδο της συλλογικής ανέλιξης. Κοινωνιολογικά η διαδικασία αυτή αποκαλείται ως επίδραση του ανελκυστήρα. Οι αποστάσεις μεταξύ των ομάδων παρέμειναν ίδιες . Όμως όλες μαζί ανέβηκαν πολλούς ορόφους.
Σήμερα αντίθετα τα παιδιά της μεσαίας τάξης που μεγαλώνουν δεν μπορούν να ελπίσουν με βεβαιότητα ότι θα είναι σε καλύτερη θέση από τους γονείς τους, και πρέπει να δουλέψουν πολύ σκληρά για να κρατήσουν κάποια ανεκτή θέση. Οι εξελίξεις αυτές βέβαια και ο σκληρότερος κοινωνικός ανταγωνισμός δεν έπεσαν ξαφνικά από τον ουρανό. Μεγάλα τμήματα της μεσαίας τάξης υποστήριξαν κατά το παρελθόν σε όλη την Ευρώπη τις περικοπές φόρων, τις περικοπές στις κοινωνικές υπηρεσίες και παροχές και την απορρύθμιση των τελευταίων δεκαετιών.
Το έκαναν επειδή υπέκυψαν στο δέλεαρ της αγοράς.
Αν πάμε 10μ -15 χρόνια πίσω θα θυμηθούμε ότι οι νέες αγορές άκμαζαν. Ξαφνικά άπαντες ήθελαν να είναι ιδιοκτήτες μετοχών και αποθεματικών.
Ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες δελέαζαν με μεγάλες συνταξιοδοτικές αποδόσεις και πολύ άνθρωποι άρχισαν να κερδοσκοπούν σε ακίνητη περιουσία. Στην Ελλάδα είχαμε την περίφημη περίοδο του χρηματιστηρίου η οποία εδράστηκε σε προσδοκίες ανόδου της μεσαίας τάξης.
Η μεσαία τάξη εξακολουθεί να συγκροτείται ως έναν βαθμό στο πλαίσιο της μισθωτής εργασίας και εξαρτάται από μισθούς . Στην ουσία χρειάζεται την προστασία του κράτους.
Από την άλλη πλευρά όμως μια μερίδα της είναι κάτοχος σημαντικής περιουσίας, ασχολείται ως μικροεπενδυτής και έχει πιθανή κληρονομιά.
Από την άλλη πλευρά , το κράτος ως ενεργός δρών έχει όλο και λιγότερα περιθώρια για ελιγμούς, αφού αποδυναμώνεται διαχρονικά και τώρα την στιγμή της κρίσης που απαιτείται η παρέμβαση του δεν είναι διαθέσιμο σε επαρκή βαθμό .
Στις υπερχρεωμένες χώρες της νότιας Ευρώπης για παράδειγμα δεν κυβερνάνε οι κυβερνήσεις στο όνομα του λαού, αλλά η Τρόικα, οι οργανισμοί αξιολόγησης, η ΕΚΤ, μεγάλοι επενδυτές – που επιβάλουν σε αυτές τις χώρες, πως θα αναδιαρθρώσουν την αγορά εργασίας, ποια θα είναι τα όρια ηλικίας για την συνταξιοδότηση , πως θα αξιολογείται η κοινωνική στήριξη ευπαθών ομάδων, πως θα λειτουργεί η ασφάλιση υγείας . Αυτό όμως σημαίνει ότι η πολιτική δεν είναι πλέον αυτό που έπρεπε να είναι δηλαδή μια διαδικασία λήψης αποφάσεων εντός του εκλογικού σώματος. Η πολίτική σε αυτές τις χώρες επιβάλλεται πλέον μόνο από το εξωτερικό, κυρίως με οικονομικές προστακτικές .
Το παράδοξο είναι ότι στο πεδίο αυτό έχουν την σκανδάλη στα χέρια τους οι ίδιοι εκείνοι παράγοντες της χρηματοπιστωτικής αγοράς οι οποίοι δρουν με τα χρήματα της μεσαίας τάξης. Αυτό σημαίνει ότι η μεσαία τάξη παροπλίζεται εν μέρει μόνη της επειδή ως επενδυτής έχει διαμετρικά αντίθετα συμφέροντα από ότι ως πολίτης ενός κράτους..
Η απροθυμία των Βορείων κρατών και ιδίως της Γερμανίας να βοηθήσουν αποτελεσματικά τα υπερχρεωμένα ευρωπαϊκά κράτη είναι ενδεχομένως μια συνέπεια της αβεβαιότητας και της αποδυνάμωσης της μεσαίας τάξης;
Φυσικά, η αλληλεγγύη είναι πάντα συνδεδεμένη με την κατάσταση των χωρών – χρηματοδοτών.
Όταν επικρατεί στο εσωτερικό των χωρών αυτών η σύγχυση και ανασφάλεια στην μεγαλύτερη μερίδα των πολιτών, τότε η ανεκτικότητα και η προθυμία για αλληλεγγύη μειώνεται. Από αυτή την εσωτερική ανασφάλεια της μεσαίας κυρίως τάξης στις χώρες του Βορά απορρέουν τελικά οι αυστηρές και οι λεπτομερείς προστακτικές συμπεριφοράς που επιβάλλονται σήμερα σε χώρες, όπως η Ελλάδα.
Ωστόσο είναι προφανές ότι γίνεται ένας εντελώς εσφαλμένος υπολογισμός της προσαρμοστικότητας των κοινωνιών. Η απαίτηση ολικής αναμόρφωσης απέναντι στις χώρες που λαμβάνουν βοήθεια προσκρούει στο αντικειμενικό δεδομένο ότι καμία κοινωνία δεν μπορεί να ανακαλύψει εκ νέου τον εαυτό της εν μία νυκτί .
Πράγματι, η ανυπομονησία με την Ελλάδα, ειδικά στη Γερμανία αυξάνει συνεχώς ανεξάρτητα από το γεγονός ότι το κλίμα μεταξύ των δύο χωρών έχει κάπως εξομαλυνθεί .
Σαφέστατα βρισκόμαστε μπροστά σε ένα σταυροδρόμι. Η Βόρεια Ευρώπη με ηγέτιδα την Γερμανία έχει την επιλογή να αποδεχτεί την μακροπρόθεσμη υποστήριξη των χωρών του Νότου ή να αποδεχτεί τον διχασμό και την διάσπαση της Ενωμένης Ευρώπης, δείχνοντας αδιαφορία απέναντι στα προβλήματα.
Στον σκεπτικισμό γύρω από με τη μεταβίβαση αρμοδιοτήτων προς την Ευρώπη, πρέπει να αντιτείνουμε το επιχείρημα ότι η μοναδική εναλλακτική λύση συνδέεται με δημοκρατικά αποδιαρθρωμένα κράτη, υπό την πίεση των χρηματοπιστωτικών αγορών και τον ανελέητο ανταγωνισμό με άλλες περιοχές του πλανήτη.
Η έντονη δυσαρέσκεια ενάντια στις ασκούμενες πολιτικές έχει να κάνει σαφώς με το γεγονός ότι επιβαρύνονται οι απλοί πολίτες , ενώ οι «προνομιούχοι» της οικονομικής κρίσης μένουν σχεδόν απείραχτοι .
Αυτός ο ιδιωτικός πλούτο είναι εξαιρετικά άνισα κατανεμημένος.
Το 10 % των πλουσίων κατέχει το 60 % του συνολικού ενεργητικού πλούτου. Την ίδια στιγμή η ψαλίδα θα συνεχίσει να ανοίγει – κυρίως λόγω των κληρονομιών.
Ακόμη και μια μικρή μετατόπιση της φορολογικής επιβάρυνσης, και δεν είμαι μιλάμε για μια εντατική αναδιανομή, μπορεί να δημιουργήσει ουσιαστική θεραπεία και μνα απαλύνει την γερμανική μεσαία τάξη από τοι βάρος. Μια τέτοια ασήμαντη μετατόπιση της φορολόγησης στην Γερμανία εις βάρος των πλουσίων σε κάθε περίπτωση θα διεύρυνε τα όρια ανοχής της γερμανικής κοινωνίας απέναντι στο ελληνικό πρόβλημα . Βλέπουμε λοιπόν πόσο μεγάλη σημασία παίζει η πολιτική έξω από τα ελληνικά σύνορα. Καλό είναι λοιπόν οι ελληνικές πολιτικές παρατάξεις ανεξαρτήτως ιδεολογικής απόχρωσης να μην παριστάνουν το επίκεντρο του κόσμου αλλά να αρχίσουν αντιλαμβάνονται αφενός και να εξωτερικεύουν αφετέρου τον διεθνή περίγυρο στον οποίο δρουν. Αυτή η διαπίστωση ισχύει ιδιαιτέρως για εκείνα τα σχήματα που ασκούνται εσχάτως στον ρόλο του εθνοσωτήρα.
Πρώτα απ όλα είναι σημαντικό να καταστεί κατανοητό σε όλους ότι «σε όλες τις κοινωνίες οι ελίτ χρησιμοποιούν τη μεγαλύτερη πρόσβασή τους στο πολιτικό σύστημα, για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους, απούσης μιας αποτρεπτικής δημοκρατικής κινητοποίησης, που θα εξισορροπούσε την κατάσταση. Αυτή η κινητοποίηση δεν πρόκειται να συμβεί, εντούτοις, για όσον καιρό οι μεσαίες τάξεις στον ανεπτυγμένο κόσμο παραμένουν γοητευμένες από τον μύθο της προηγούμενης γενιάς: ότι τα συμφέροντά τους θα εξυπηρετηθούν καλύτερα από μια ακόμη πιο ελεύθερη αγορά και από λιγότερο κράτος. Ο εναλλακτικός μύθος είναι εκεί έξω και περιμένει να γεννηθεί»
……………………………
1.Τάκη Θεοδωρόπουλου: Η γοητεία της αστάθειας/ http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathpolitics_1_16/06/2013_504305
2. Mαριας Kατσουνακη Πόσοι θα αντέξουν; http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathpolitics_1_19/02/2012_428675
Guy Standing: Defining the precariat. A class in the making
http://www.eurozine.com/authors/standing.html
3. Τάκη Θεοδωρόπουλου: Η γοητεία της αστάθειας/ http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathpolitics_1_16/06/2013_504305
Katherine Newman / Victor Tan Chen : The Missing Class: Portraits of the Near Poor in America, 2007
Hans-Ulrich Wehler(2013) : “Die neue Umverteilung. Soziale Ungleichheit in Deutschland”, C.H. Beck
4. Francis Fukuyama Η πτώση της μεσαίας τάξης και το μέλλον της Δημοκρατίας.
http://www.analystsforchange.org/2012/03/blog-post_15.html
ΚΑΤΕΒΑΣΤΕ ΤΟ APP
